Na ca\u0142ym Pomorzu funkcjonowa\u0142o oko\u0142o stu wi\u0119kszych i mniejszych oboz\u00f3w, w kt\u00f3rych \u017cycie straci\u0142o tysi\u0105ce m\u0119\u017cczyzn, kobiet i dzieci. O jednych wspomina si\u0119 cz\u0119sto, inne bywaj\u0105 pomijane. Zdecydowa\u0142a liczba ofiar albo co b\u0105d\u017a wyr\u00f3\u017cniaj\u0105ce si\u0119 okrucie\u0144stwo, cho\u0107 \u017cadnego z nich nie wypada nazwa\u0107 lekkim. Histori\u0119 \u201eSzmalc\u00f3wki\u201d powinien pozna\u0107 ka\u017cdy, kto odwiedza Toru\u0144.
\n<\/strong><\/p>\n

 <\/p>\n

Od mieszcz\u0105cej si\u0119 wcze\u015bniej w tym miejscu fabryki smalcu „Standard” pochodzi\u0142a potoczna nazwa obozu („Szmalc\u00f3wka”, rzadziej „Smalc\u00f3wka”) przy ulicy Grudzi\u0105dzkiej (w\u00f3wczas Graudenzer). Jak pisa\u0142 Emil Og\u0142oza, s\u0142owo to wymawia\u0142y polskie usta ze dr\u017ceniem, a kto przechodzi\u0142 w pobli\u017cu tych czerwonych mur\u00f3w wzdycha\u0142 jedynie ci\u0119\u017cko, bezsilny wobec przemocy, strzeg\u0105c si\u0119 pilnie nie przygl\u0105da\u0107 zanadto, by nie zosta\u0107 porwanym do niej, zbitym, ostrzy\u017conym cz\u0119\u015bciowo i wyrzuconym z pogr\u00f3\u017ckami<\/em>.\u201d<\/p>\n

Ob\u00f3z przesiedle\u0144czy w Toruniu utworzono w 1940 roku. Wi\u0119kszo\u015b\u0107 wi\u0119\u017ani\u00f3w zamieszkiwa\u0142o wcze\u015bniej miasto i okolice, ale przywo\u017cono tu Polak\u00f3w z ca\u0142ego Pomorza. Cz\u0119\u015b\u0107 stanowi\u0142a inteligencja, nie brakowa\u0142o te\u017c ograbionych z ziemi rolnik\u00f3w. Pocz\u0105tkowo g\u0142\u00f3wnym za\u0142o\u017ceniem by\u0142o przesiedlanie ich do Generalnego Gubernatorstwa. Pierwszy transport liczy\u0142 1 706 os\u00f3b. Po wst\u0119pnej \u201eselekcji\u201d co niekt\u00f3rzy mogli z\u0142o\u017cy\u0107 podpis na volksli\u015bcie i tym samym ocali\u0107 \u017cycie. Spos\u00f3b obchodzenia si\u0119 z wi\u0119\u017aniami nie r\u00f3\u017cni\u0142 si\u0119 od praktyk innych oboz\u00f3w przesiedle\u0144czych w okupowanej Polsce:<\/p>\n

Gestapo zabiera\u0142o im prawie wszystko, zdzierano z r\u0105k obr\u0105czki i kolczyki z uszu, odbierano te\u017c ostatni grosz, nawet dzieciom ich drobne oszcz\u0119dno\u015bci. W st\u0119chli\u017anie, w brudzie, na cementowej pod\u0142odze, gdzie zrzadka tylko le\u017ca\u0142y gar\u015bcie s\u0142omy, czekali tu wygna\u0144cy swej kolejki, a\u017c nadszed\u0142 dzie\u0144 wyjazdu.
\n<\/em><\/p>\n

 <\/p>\n

W tej st\u0119chli\u017anie p\u0142yn\u0119\u0142o jednak \u017cycie, bo p\u0142yn\u0105\u0107 musia\u0142o<\/em><\/strong><\/p>\n

Wspomniana s\u0142oma, b\u0119d\u0105ca pos\u0142aniem wi\u0119\u017ani\u00f3w, w ca\u0142ej historii obozu by\u0142a wymieniana tylko raz. Nietrudno si\u0119 domy\u015bli\u0107, \u017ce stanowi\u0142a jedno z siedlisk bakterii i robactwa, zw\u0142aszcza \u017ce\u00a0cz\u0119sto pe\u0142ni\u0142a funkcj\u0119 toalety dla dzieci. Melania Kuczy\u0144ska, wi\u0119\u017aniarka „Szmalc\u00f3wki”, wspomina\u0142a z \u017calem:<\/p>\n

Niewyobra\u017calny smr\u00f3d i g\u0119ste, przesycone oparami ka\u0142u, moczu, gnij\u0105cych z brudu cia\u0142, morowe powietrze. Wi\u0119\u017ani\u00f3w dziesi\u0105tkowa\u0142y choroby z g\u0142odu, zimna, robactwa, gryzoni i szczur\u00f3w.
\n<\/em>
\nChorych w ko\u0144cu odseparowano. Podob\u00f3z dla nich powsta\u0142 w dawnej drukarni przy dzisiejszej ulicy Ba\u017cy\u0144skich (wtedy Goethestrasse). Mo\u017cna powiedzie\u0107, \u017ce dzienne racje \u017cywno\u015bciowe do tych warunk\u00f3w by\u0142y adekwatne – kubek kawy, kromka chleba i imitacja zupy. Brutalne obchodzenie si\u0119 wartownik\u00f3w z osadzonymi jest oczywiste, ale do masowych egzekucji w tym miejscu raczej nie dochodzi\u0142o (przeznaczono do tego inne lokalizacje, jak lasy Barbarki<\/a><\/strong>). Szkarlatyna, odra, dyfteria i w ko\u0144cu tyfus nios\u0142y \u015bmier\u0107 na tak\u0105 skal\u0119 i w takim tempie, \u017ce skutecznie mog\u0142y zast\u0119powa\u0107 kule karabin\u00f3w. W czasie epidemii tyfusu umiera\u0142o do 30 os\u00f3b dziennie.<\/p>\n

Szacuje si\u0119, \u017ce z ca\u0142ego Torunia w czasie wojny przesiedlono oko\u0142o 5 tysi\u0119cy Polak\u00f3w. Du\u017ca cz\u0119\u015b\u0107 z nich musia\u0142a zmaga\u0107 si\u0119 z trudami \u017cycia w „Szmalc\u00f3wce”. Byli te\u017c robotnicy, kt\u00f3rzy nie mieli ju\u017c nigdy opu\u015bci\u0107 tego miejsca. Ich codzienn\u0105 n\u0119dz\u0119 najlepiej oddaje opis Og\u0142ozy:<\/p>\n

O wczesnych godzinach ranka wlok\u0142y si\u0119 cienie tych ludzi wyblad\u0142ych, wyn\u0119dznia\u0142ych, prowadzonych co dzie\u0144 do ci\u0119\u017ckiej pracy. Szli ze spuszczonymi g\u0142owami, przybici niedol\u0105 i t\u0105 straszn\u0105 beznadziejno\u015bci\u0105 jutra, wiedz\u0105c, \u017ce nie ujmie si\u0119 za nimi nikt, bo nikt nie mo\u017ce. Szli g\u0142odni, schylaj\u0105c si\u0119 nawet po \u017ad\u017ab\u0142a trawy, by u\u015bmierzy\u0107 b\u00f3l, szarpi\u0105cy wn\u0119trzno\u015bci. A tam w „Szmalc\u00f3wce”, w tej st\u0119chli\u017anie, p\u0142yn\u0119\u0142o jednak \u017cycie, bo p\u0142yn\u0105\u0107 musia\u0142o, tam rodzi\u0142y si\u0119 dzieci i tam mar\u0142y, tam wymiera\u0142y rodziny ca\u0142e.
\n<\/em><\/p>\n

 <\/p>\n

Wspomnienia grabarza
\n<\/strong>
\nGrabarz Feliks Rydze\u0144ski, kt\u00f3remu na pobliskim cmentarzu kazano grzeba\u0107 zabitych i zmar\u0142ych w obozie, relacjonowa\u0142:<\/p>\n

Wobec wielkiej ilo\u015bci zmar\u0142ych, a brak\u0142o ju\u017c odpowiednich wolnych dzia\u0142ek na groby, w\u0142adze hitlerowskie przekaza\u0142y na 3 miesi\u0105ce 20 ludzi, kt\u00f3rym polecono uprz\u0105tn\u0105\u0107 pomniki z grob\u00f3w polskich. Pomniki te rozbijano m\u0142otami, doprowadzono kolejk\u0119 i gruzy przewieziono za kostnic\u0119, gdzie do tej pory le\u017c\u0105.
\n<\/em>
\nOfiary obozu, b\u0119d\u0105cego od jesieni 1941 roku obozem nie przesiedle\u0144czym, a karnym, pogrzebano na czterech dzia\u0142kach, rozdzielono cia\u0142a doros\u0142ych i dzieci. I dzia\u0142ka 711 os\u00f3b doros\u0142ych, II 334 dzieci, III 91 os\u00f3b doros\u0142ych, IV 63 dzieci, razem 1199<\/em>. 1 199 os\u00f3b straci\u0142o \u017cycie w „Szmalc\u00f3wce”. Grabarz Rydze\u0144ski zanotowa\u0142, \u017ce cia\u0142a przywo\u017cono brudne, z odgryzionymi nosami i uszami. Najpewniej jaki\u015b czas stanowi\u0142y pokarm dla gryzoni, zanim „uporz\u0105dkowano” dla nich cmentarz. Wspomina te\u017c zamordowanego przedstawiciela toru\u0144skiej inteligencji, s\u0119dziego Hoszowskiego, kt\u00f3ry bity przez stra\u017cnik\u00f3w zakpi\u0142 z niemieckiego postrzegania kultury:<\/p>\n

Dnia 30 sierpnia 1941 r. dostarczono mi na cmentarz zw\u0142oki s\u0119dziego Wojew\u00f3dzkiego S\u0105du Administracyjnego Adama Hoszowskiego, ur. 8 listopada 1882 r., kt\u00f3ry zosta\u0142 pochowany pod nr. 560. Zmar\u0142ym tym zainteresowa\u0142em si\u0119, odkry\u0142em trumn\u0119 i stwierdzi\u0142em, \u017ce zw\u0142oki te by\u0142y ca\u0142e pobite, czarne od b\u0142ota, miejscami cia\u0142o by\u0142o poprzebijane do ko\u015bci. Mia\u0142 tylko na sobie strz\u0119py koszuli, kt\u00f3ra od b\u0142ota i brudu by\u0142a czarna i sztywna, ubocznie powiedziano mi (przez lagrowc\u00f3w), \u017ce s\u0119dzia ten by\u0142 bity przez kilka dni do nieprzytomno\u015bci, kiedy upad\u0142 i zemdla\u0142, oblewano go wod\u0105 i po ocuceniu bito dalej. Na cemencie w ka\u0142u\u017cy b\u0142ota pozostawiono go i tam zmar\u0142.
\n<\/em>
\nTymczasem mieszka\u0144cy Torunia byli przez niemieck\u0105 propagand\u0119 informowani, \u017ce w „Szmalc\u00f3wce” przetrzymywani s\u0105 kryminali\u015bci. Rzeczywisto\u015b\u0107 by\u0142a zgo\u0142a inna. Gin\u0119li tam ludzie pro\u015bci, rolnicy, ich dzieci i inteligencja, a g\u0142\u00f3wnym powodem ich cierpie\u0144 by\u0142a polsko\u015b\u0107. Tak\u017ce dlatego na zawsze niewyja\u015bniona pozostanie \u015bmier\u0107 Szweda Olafa Swensena i post\u0119powanie z jego cia\u0142em.<\/p>\n

Pogrzeb odby\u0142 si\u0119 pod \u015bcis\u0142\u0105 kontrol\u0105 policji tajnej. W kilka dni p\u00f3\u017aniej zajecha\u0142 samoch\u00f3d z oficerami „Gestapo”, kt\u00f3rzy byli silnie zdenerwowani. Rozkazano mi gr\u00f3b tego Szweda splantowa\u0107, by nie pozosta\u0142o po nim \u015bladu. Kazano mi wykre\u015bli\u0107 z ewidencji zgon i tuszem zamaza\u0107 nazwisko. Pod gro\u017ab\u0105 zastrzelenia mnie kazano, bym zapomnia\u0142 o tym pogrzebie. Wiadomo mi, \u017ce ci sami gestapowcy udali si\u0119 do Zarz\u0105du Miejskiego; m\u00f3wi\u0142 mi o tym kierownik wydzia\u0142u cmentarnego Matej, \u017ce musia\u0142 im dor\u0119czy\u0107 kartotek\u0119 tego Szweda, kt\u00f3r\u0105 podarli w jego oczach. Na dzia\u0142ce grob\u00f3w, kt\u00f3ra wisia\u0142a w gabinecie Mateja pod szk\u0142em, nazwisko Szweda tego zosta\u0142o zamazane tuszem.
\n<\/em>
\nO likwidacji obozu zdecydowano w lipcu 1943 roku. Wi\u0119\u017ani\u00f3w przewieziono do Potulic. Przez „Szmalc\u00f3wk\u0119” przewin\u0119\u0142o si\u0119 ponad 20 tysi\u0119cy os\u00f3b.<\/p>\n

 <\/p>\n

Na podstawie:<\/p>\n

T. S. Ceran, \u201eSzmalc\u00f3wka\u201d. Historia niemieckiego obozu w Toruniu (1940\u20131943) na tle ideologii nazistowskiej<\/em>, Bydgoszcz\u2013Gda\u0144sk 2011.<\/p>\n

K. Ciechanowski, Ruch oporu na Pomorzu Gda\u0144skim 1939-1945<\/em>, Warszawa 1972.<\/p>\n

T. Kuta, Imiona zbrodni<\/em>, Gdynia 1965.<\/p>\n

B. Mansfeld, Toru\u0144 i okolice: przewodnik<\/em>, Toru\u0144 1977.<\/p>\n

E. Og\u0142oza, Pomorze pod okupacj\u0105 niemieck\u0105 w latach 1939-1945: fragment toru\u0144ski<\/em>, Toru\u0144 1945.<\/p>\n

M. Polak, Moi dziadkowie w historii Pomorza<\/em>, [w:] W. Polak red., Oni tworzyli nasz\u0105 histori\u0119. Prace laureat\u00f3w Wojew\u00f3dzkiego Konkursu im. gen. bryg. prof. El\u017cbiety Zawackiej, 2009\u20132013<\/em>, Toru\u0144 2013.<\/p>\n","protected":false},"excerpt":{"rendered":"

Na ca\u0142ym Pomorzu funkcjonowa\u0142o oko\u0142o stu wi\u0119kszych i mniejszych oboz\u00f3w, w kt\u00f3rych \u017cycie straci\u0142o tysi\u0105ce m\u0119\u017cczyzn, kobiet i dzieci. O jednych wspomina si\u0119 cz\u0119sto, inne …<\/p>\n","protected":false},"author":24,"featured_media":33862,"comment_status":"open","ping_status":"open","sticky":false,"template":"","format":"standard","meta":{"_monsterinsights_skip_tracking":false,"_monsterinsights_sitenote_active":false,"_monsterinsights_sitenote_note":"","_monsterinsights_sitenote_category":0},"categories":[12,5,591],"tags":[2602,4270,948,6722],"_links":{"self":[{"href":"https:\/\/spodkopca.pl\/wp-json\/wp\/v2\/posts\/33861"}],"collection":[{"href":"https:\/\/spodkopca.pl\/wp-json\/wp\/v2\/posts"}],"about":[{"href":"https:\/\/spodkopca.pl\/wp-json\/wp\/v2\/types\/post"}],"author":[{"embeddable":true,"href":"https:\/\/spodkopca.pl\/wp-json\/wp\/v2\/users\/24"}],"replies":[{"embeddable":true,"href":"https:\/\/spodkopca.pl\/wp-json\/wp\/v2\/comments?post=33861"}],"version-history":[{"count":10,"href":"https:\/\/spodkopca.pl\/wp-json\/wp\/v2\/posts\/33861\/revisions"}],"predecessor-version":[{"id":33908,"href":"https:\/\/spodkopca.pl\/wp-json\/wp\/v2\/posts\/33861\/revisions\/33908"}],"wp:featuredmedia":[{"embeddable":true,"href":"https:\/\/spodkopca.pl\/wp-json\/wp\/v2\/media\/33862"}],"wp:attachment":[{"href":"https:\/\/spodkopca.pl\/wp-json\/wp\/v2\/media?parent=33861"}],"wp:term":[{"taxonomy":"category","embeddable":true,"href":"https:\/\/spodkopca.pl\/wp-json\/wp\/v2\/categories?post=33861"},{"taxonomy":"post_tag","embeddable":true,"href":"https:\/\/spodkopca.pl\/wp-json\/wp\/v2\/tags?post=33861"}],"curies":[{"name":"wp","href":"https:\/\/api.w.org\/{rel}","templated":true}]}}